KAZIMIERZ M. PUD�O
Pami�� historyczna i kulturowa mieszka�c�w Dolno�l�skiej Ziemi Obornickiej

Publikowane: Studia Salvatoriana Polonica 3(2009), s. 231-249

III. Nieprzemijaj�ce echa wojny

     Druga wojna ďż˝wiatowa, ktďż˝rďż˝ zapoczďż˝tkowaďż˝a 1 wrzeďż˝nia 1939 r. agresja na Polskďż˝ hitlerowskich Niemiec i w 17. dni pďż˝niej ďż˝ Zwiďż˝zku Radzieckiego[20] , z dramatycznymi wydarzeniami jej przebiegu, okupacji i nastďż˝pstw, pozostajďż˝ nadal w pamiďż˝ci niemal wszystkich autorďż˝w wspomnieďż˝. Staďż˝a siďż˝ ona w istocie skďż˝adnikiem ďż˝wiadomoďż˝ci spoďż˝ecznej starszego i ďż˝redniego pokolenia[21] , a poprzez rodzinnďż˝ i szkolnďż˝ socjalizacjďż˝, rďż˝wnieďż˝ ďż˝ mďż˝odego pokolenia, chociaďż˝ juďż˝, co jest zrozumiaďż˝e, o znacznie sďż˝abszym podďż˝oďż˝u emocjonalnym. Tytuďż˝y tylko niektďż˝rych wspomnieďż˝ wskazujďż˝ na bezpoďż˝rednie przeďż˝ycia autorďż˝w w wydarzeniach wojennych ďż˝ Biaďż˝o-czerwony szlak, Frontowy szlak czy Ucieczka z Trzebnicy[22] . Sďż˝ one jednak czytelne i w innych relacjach biograficznych. Mimo upďż˝ywu wielu lat od zakoďż˝czenia 2040. dni wojny totalnej, nadal g��boko tkwiďż˝y w pamiďż˝ci tamte przeďż˝ycia jednostek i ich rodzin. We wspomnieniach pďż˝niejszych oborniczan mamy odbicie niemal wszystkich dramatďż˝w ďż˝wczesnego spoďż˝eczeďż˝stwa paďż˝stwa polskiego. Wydaje siďż˝ zrozumiaďż˝e, ďż˝e nie wszystkie sygnalizowane w nich kwestie mogďż˝ byďż˝ tutaj omďż˝wione. Uwagďż˝ skupiam g��wnie na tych, ktďż˝re dla autorďż˝w wspomnieďż˝ zdawaďż˝y siďż˝ byďż˝ najwaďż˝niejsze.
     ďż˝Wrzesieďż˝ 1939ďż˝ spowodowaďż˝ zbiorowy wstrzďż˝s psychiczny i przygnďż˝bienie ludzi sytuacjďż˝ sďż˝siedzkiej agresji[23]. Z jednej strony stawaďż˝y siďż˝ codziennoďż˝ciďż˝ m.in.: ďż˝apanki przygodnych przechodniďż˝w, wywozy na przymusowe, niewolnicze roboty do Niemiec[24] , obozďż˝w koncentracyjnych i zagďż˝ady[25] masowe mordy (rozstrzelania) oraz wysiedlenia26] , a z drugiej ďż˝ wiďż˝zienia, ludobďż˝jstwo korpusu oficerďż˝w, podoficerďż˝w i policjantďż˝w[27] , zsyďż˝ki na Sybir i do Azji ďż˝rodkowej oraz do ďż˝poprawczychďż˝ obozďż˝w pracy (isprawitielno-trudowych ďż˝agrow)[28] . Chociaďż˝ drogi sojusznikďż˝w ďż˝ hitlerowcďż˝w i stalinowcďż˝w ďż˝ rozeszďż˝y siďż˝ w 1941 r., to prowadzili oni wobec ludnoďż˝ci w podzielonej Polsce podobnďż˝ w skutkach zbrodniczďż˝, wyniszczajďż˝cďż˝ jďż˝ politykďż˝ etnicznďż˝, spoďż˝ecznďż˝, gospodarczďż˝ i kulturalnďż˝[29] .
      W wielu wspomnieniach oborniczan zostaďż˝ teďż˝ odnotowany udziaďż˝ ich samych bďż˝dďż˝ czďż˝onkďż˝w rodziny w ruchu oporu, w formacjach: Zwiďż˝zku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej i Batalionďż˝w Chďż˝opskich oraz w walkach frontowych: Armii Czerwonej, Armii Polskiej ďż˝ gen. W. Andersa, I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Koďż˝ciuszki ďż˝ gen. Z. Berlinga i 2. Armii Wojska Polskiego ďż˝ gen. K. ďż˝wierczewskiego[30] . Wiďż˝kszo�� z tych, ktďż˝rzy znaleďż˝li siďż˝ w regularnych formacjach zbrojnych zorganizowanych na ďż˝wczesnych terenach Zwiďż˝zku Radzieckiego, zmieniďż˝o swďż˝j dotychczasowy status zesďż˝aďż˝cďż˝w, wiďż˝niďż˝w i ďż˝agiernikďż˝w na ďż˝oďż˝nierzy. Rďż˝wnieďż˝ cz�� akowcďż˝w, wstďż˝pujďż˝cych w szeregi armii organizowanych przez komunistďż˝w, ratowaďż˝o siďż˝ przed represjami ich sďż˝uďż˝b specjalnych. Byli teďż˝ w 2. Armii gen. ďż˝wierczewskiego i ochotnicy, i przymusowo do niej wcieleni[31]. Losy ich wszystkich, jako ďż˝e przelewana polska krew nie zmieniaďż˝a barwy pod wpďż˝ywem ideologii, zasďż˝ugujďż˝ na trwa�� pami��, bo sďż˝ czďż˝ciďż˝ naszej wspďż˝lnej epopei narodowej!
      Ta ostatnia refleksja odnosi siďż˝ teďż˝ do tych, ktďż˝rym przyszďż˝o ďż˝yďż˝ i umieraďż˝ podczas tragicznych wydarzeďż˝ ludobďż˝jstwa ukraiďż˝skich nacjonalistďż˝w na Woďż˝yniu, Podolu, Pokuciu w latach 1942ďż˝1945 i w poďż˝udniowo-wschodniej Polsce w latach 1945ďż˝1947 . O nich mďż˝wiďż˝ liczne w zbiorze oborniczan fragmenty wspomnieďż˝, ktďż˝re i u wspďż˝czesnych czytelnikďż˝w wywoďż˝ujďż˝ bardzo silne emocje[33] . Organizacja Ukraiďż˝skich Nacjonalistďż˝w (OUN) i Ukraiďż˝ska Armia Powstaďż˝cza (UPA), wykorzystujďż˝c czas wojny, podjďż˝y nieudanďż˝ prďż˝bďż˝ utworzenia ďż˝Samostijnej Ukrajinyďż˝ (Niepodlegďż˝ej Ukrainy) w aliansie z hitlerowskimi Niemcami[34] . W zamyďż˝le ukraiďż˝skich nacjonalistďż˝w miaďż˝o to byďż˝ paďż˝stwo bez obcych ďż˝ wolne przede wszystkim od zasiedziaďż˝ej przez sze�� stuleci ludnoďż˝ci polskiej[35] . Tak zwane ďż˝oczyszczanie etnicznieďż˝ ze swoich dotychczasowych sďż˝siadďż˝w dokonywali oni w sposďż˝b okrutny, zwyrodniaďż˝y moralnie[36] . Sama nazwa ďż˝banderowcyďż˝ (od nazwiska jednego z przywďż˝dcďż˝w Stepana Bandery), utrwaliďż˝a siďż˝ niechlubnie w pamiďż˝ci nie tylko obornickich autorďż˝w wspomnieďż˝, ale teďż˝ wiďż˝kszoďż˝ci innych byďż˝ych mieszkaďż˝cďż˝w wschodnich wojewďż˝dztw Drugiej Rzeczypospolitej, jako synonim szczegďż˝lnych zbrodniarzy[37] . Nie wszyscy jednak Ukraiďż˝cy byli zorganizowani w sotniach UPA bďż˝dďż˝ w ich paramilitarnych siatkach cywilnych, a wielu z nich straciďż˝o ďż˝ycie z rďż˝k nacjonalistycznych ziomkďż˝w za ostrzeganie i ukrywanie Polakďż˝w, odwagďż˝ odmowy wspďż˝udziaďż˝u w zbrodniach lub za ich potďż˝pianie[38] . Byďż˝y to tragiczne czasy, w ktďż˝rych nacjonalizm ukraiďż˝ski byďż˝ zbieďż˝ny w programie politycznym i praktyce z faszyzmem niemieckim oraz czerwonym stalinizmem m.in. w ludobďż˝jstwie i utrwalaniu zmian etnicznych w tej czďż˝ci Europy.
      Nie moďż˝na wszakďż˝e pomin�� milczeniem faktďż˝w, ďż˝e w formach samoobrony ludnoďż˝ci polskiej, oddziaďż˝y partyzantki polskiej AK, radzieckiej i mieszanej radziecko-polskiej (istriebitielnyje bataliony), niekiedy dokonywaďż˝y tragicznych odwetďż˝w na ludnoďż˝ci ukraiďż˝skiej[39] . Rďż˝wnieďż˝ pďż˝niej na powojennych terenach poďż˝udniowo-wschodnich Polski, w okresie Akcji ďż˝Wisďż˝aďż˝[40], dochodziďż˝o ze strony komunistycznych funkcjonariuszy resortu bezpieczeďż˝stwa, a nawet niektďż˝rych ďż˝oďż˝nierzy polskich, do represji wobec Ukraiďż˝cďż˝w i ďż˝emkďż˝w[41].

--------------------------------------------------------------

[20] Szerzej: J. Kirchmayer, Kampania Wrze�niowa, Warszawa 1946, passim; K. Skrzywan, Wkroczenie Armii Czerwonej do Polski 17.09.1939, w: Napa�� sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesie� 1939), red. J. Jasnowski, E. Szczepanik, [Londyn 1984], s. 48n.

[21] W has�owej symbolice narodowej: �Wrzesie� by� prologiem do wielkiej epopei Polski i �wiata, stanowi� wst�pne stadium wielkiego do�wiadczenia, kt�re po raz pierwszy udzieli�o kulturze polskiej tre�ci wsp�brzmi�cych z do�wiadczeniami ca�ej prawie Europy�. A. Kijowski, Bro�my si� weterani, �Przegl�d Kulturalny�, 1956, nr 36.

[22] W kolejno�ci: A. Bogucki (s. 67), Z. Bogucki (s. 74) i T. Turlej (s. 323), w: My, Oborniczanie.

[23] 1) �Nigdy nie zapomn� mego przera�enia s�owem: wojna! Ono zabrzmia�o w moich uszach z�owieszczo, przera�aj�co, przekre�li�o na zawsze wszystkie marzenia i plany�; 2) �W naszym domu toczy�y si� nieprzerwane dyskusje o Polsce. O tej, kt�ra istnia�a nie tak dawno jeszcze, i tej przed nami! Wracano wielokrotnie do uk�adu sowiecko-niemieckiego z 23 wrze�nia 1939 roku i tego �co by by�o, gdyby��. Przytaczano znane sk�din�d przyk�ady niezwyk�ego po�wi�cenia polskiego �o�nierza, no i ten �n� w plecy��. W: My, Oborniczanie, odpowiednio, J. Paw�ow, Rocznik �24 � Tak mi by�o!, s. 231 i M. Aniszewski, Pami�taj�cych �tamte czasy��, s. 33.

[24] My, Oborniczanie, s. 76, 81, 102, 111, 115, 194, 233, 247 i 264.

[25] Tam�e, s. 115, 227, 242, 250, 256, 264, 271.

[26] Tam�e, s. 81, 246.

[27] Tam�e, s. 227, 229, 267, 325. Szerzej: A. Moszy�ski, Lista katy�ska. Je�cy oboz�w Kozielsk�Ostaszk�w�Starobielsk zaginieni w Rosji Sowieckiej, Londyn 1949; A. Basak, Historia pewnej mistyfikacji. Zbrodnia katy�ska przed Trybuna�em Norymberskim, Wroc�aw 1993.

[28] My, Oborniczanie, s. 88, 90, 105, 128, 157, 179, 228, 272, 289, 325, 344.

[29] Obszerniej o tym: C. �uczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie �wiatowej, edycja: Polska. Dzieje narodu, pa�stwa i kultury, red. J. Topolski, t. V, Pozna� 1993, passim. Patrz te�: Zbrodnicza ewakuacja wi�zie� i areszt�w NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu�lipcu 1941 roku. Materia�y z sesji naukowej w 55. rocznic� ewakuacji wi�zie� NKWD w g��b ZSRR, ��d� 10 czerwca 1996, red. J. Mikoda, Warszawa 1997, s. 7-12; J. Czapski, Na nieludzkiej ziemi, Pary� 1962.

[30] My, Oborniczanie, s. 72, 102, 165, 242, 267-268, 289, 295, 326.

[31] Tam�e, s. 290-291.

[32] W. Poliszczuk, Gorzka Prawda. Zbrodniczo�� OUN-UPA, (spowied� Ukrai�ca), Toronto�Warszawa�Kij�w 1995, passim.

[33] My, Oborniczanie, s. 129-131, 136-137, 159-161, 163-164, 173-174, 221-222, 229, 265-266, 329, 331, 343.

[34] Obszerniej o tym, R. Torzecki, Polacy i Ukrai�cy. Sprawa ukrai�ska w czasie II wojny �wiatowej na terenach II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993, zw�aszcza od s. 233.

[35] O czystkach etnicznych OUN i UPA w: Wysiedlenia, wyp�dzenia i ucieczki 1939�1956. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Warszawa 2008, s. 69. Czy jednak by� to, jak nazwano: �Konflikt z Ukrai�cami na Wo�yniu i we wschodniej Galicji?�, to znaczy czyj � Polak�w z Ukrai�cami?

[36] Patrz wyliczenia szacunkowe, R. Torzecki, Polacy i Ukrai�cy, s. 266n.

[37] 1) �Kobiety siedz� w milczeniu, jakby nie chcia�y zak��ci� niepokoj�cej ciszy, kt�ra zaleg�a nad Rybnem. Gwa�towne otwarcie wej�ciowych drzwi przerywa ten stan. Michaj�o Kryczun wbiega do mieszkania z no�em w r�ku. Jego dziki, upojony alkoholem wzrok zatrzymuje si� na Annie, jedynej Polce w tym pomieszczeniu. Polce, kt�r� zna bardzo dobrze, bo przecie� tyle lat mieszkaj� w tej samej wsi. Starsza kobieta wie dobrze, �e to ostatnie chwile jej �ycia. Panicznie boi si� okrutnej �mierci, w jakiej zadawaniu lubuj� si� �o�nierze Bandery. (�) Misiu, ja ci� bardzo prosz�, ty nie r�nij mnie, zastrzel mnie. I Misio wys�ucha� tej pro�by. Wyj�� pistolet i zastrzeli� j�, i pobieg� dalej na akcj�. 2) �Ja rozumiem, �e chcia�e� mieszka� w wolnej Ukrainie, ale czy do tej wolno�ci szed�e� w�a�ciw� drog�? (�) Mo�e jeste� dumny, �e nale�a�e� do UPA? Ukrai�ska � tak, Powsta�cza � mo�e, ale Armia to ju� nadu�ycie. Owszem, gdy walczyli�cie z wojskiem radzieckim czy polskim, mogli�cie tak si� nazywa�! Ale gdy mordowali�cie bezbronn� ludno�� cywiln�, byli�cie band�! Band� wyzut� z jakichkolwiek cech cz�owiecze�stwa kryminalist�w! Banda op�tanych antypolsk� nienawi�ci� zbrodniarzy! Band� upajaj�ca si� niewyobra�alnymi cierpieniami tych, kt�rym w okrutny spos�b zabierali�cie �ycie! Jedno trzeba wam odda� � w okrucie�stwie nie mieli�cie sobie r�wnych�. H. �ysiak, Blaszany kogucik, odpowiednio s. 160, 173-174, w: My, Oborniczanie. Por. te� ka�dy egzemplarz, �Na Rubie�y. Czasopismo historyczno-publicystyczne� wydawane we Wroc�awiu przez Stowarzyszenie Upami�tnienia Ofiar Zbrodni Ukrai�skich Nacjonalist�w.

[38] My, Oborniczanie, s. 130-131, 159, 164, 173, 265.

[39] Tam�e, s. 166.

[40] Por. W. Poliszczuk, Akcja �Wis�a�. Pr�ba oceny, Toronto 1997; E. Prus, Operacja �Wis�a�. Fakty � fikcje � refleksje. Przeds�owie H. Jankowski, Wroc�aw 1994; K. Pud�o, Etniczne, spo�eczne i kulturowe skutki akcji �Wis�a�, w: Akcja �Wis�a� na tle stosunk�w polsko-ukrai�skich w XX wieku, red. J. Fary�, J. Jekiel, Szczecin 1994, 145-151.

[41] Por. My, Oborniczanie, s. 166, 178.